مسجد جامع قروه (استان زنجان)؛ بررسی و پژوهش موردی برای مطالعه تاریخ معماری ایران و سیاست مذهبی اهل سنت در قرن ششم هجری قمری/ قرن دوازدهم میلادی

بر اساس تفاهم نامۀ همکاری منعقده بین دانشگاه بامبرگ)آلمان (و پژوهشکدۀ ابنیه و بافت­های تاریخی پژوهشگاه میراث فرهنگی ایران، مسجد جامع قِروه)زنجان( طی یک مرحله تحقیقاتی در زمستان سال ۲۰۱۳ مطالعه و بررسی شد. به عنوان بخش مهمی از تحقیقات، بنا با دقت بسیار به شیوۀ لیزر اسکن سه بعدی، مستندنگاری شد. با کمک داده­­هایی که از طریق این مستندنگاری به دست آمده، می­­توان به تصویری روشن از دوره های مختلف تاریخ معماری این مسجد دست پیدا کرد. این دوره ها حداقل به سه مرحله قابل تفکیک است. در کتیبه­های مسجد، تاریخ بنا سال­های ۴۱۳ / ۱۰۲۲ و ۵۷۵ / ۱۱۷۹ ذکر شده است. با توجه به این مستندات، می توان ادعا کرد که گنبد آجری امروزی بنا در سال ۵۷۵ ق بر بقایای مسجدی قدیم­تر بنا شده است .آنچه مسلم است اینکه این بنا به لحاظ شکل کلی و طرز ساخت، ارتباط تنگاتنگی با بناهای دورۀ سلجوقی منطقۀ قزوین و مراغه دارد. به عنوان نمونه در مسجد جامع قزوین، کتیبه­هایی موجود است که محتوای شان، چشم انداز روشنی از سیاست مذهبی حکام دورۀ سلجوقی را پیش چشم محققان می­گشایند. بررسی اولیه این اسناد مکتوب، چنین نشان می­دهد که فعالیت­های معمارانه حاکمان سلجوقی، عمدتاً بر پایۀ اصول مذهبی اهل سنت شکل می­گرفته است. اما مطالعۀ دقیق­­تر این اسناد، تصویری متفاوت از این اصل رایج را ارائه می­دهد. به نظر می­رسد که سیاست مدارا و هم زیستی که برخی از حاکمان سلجوقی سنی مذهب با اصول شیعۀ دوازده امامی در پیش گرفته بوده­اند خود را در کتیبه­های مسجد جامع قروه به خوبی نشان می­دهند. به گونه­ای که در متن این کتیبه­ها، در کنار نام چهار خلیفه اهل سنت، نام­های حسن (ص ) و حسین (ص) نیز دیده می­شوند.